Księstwo Warszawskie: skok w nowoczesność – podsumowanie konferencji

Ustrój społeczny i polityczny, armia oraz nowoczesna administracja. Te trzy kręgi tematyczne wyznaczyły ramy międzynarodowej konferencji naukowej zatytułowanej „Księstwo Warszawskie: skok w nowoczesność”, która odbyła się w dniach 17-18 listopada b.r. w Sandomierzu. Organizatorem wydarzenia był Instytut De Republica.

J„Księstwo Warszawskie, pieniądz pruski, król saski, żołnierz polski, a kodeks francuski” – do tej sentencji opisującej Księstwo Warszawskie odniosła się Joanna Gepfert, zastępca dyrektora Instytutu De Republica otwierając spotkanie w Sandomierzu: – Celem tej konferencji jest stworzenie portretu Księstwa Warszawskiego, który wymaga od nas użycia wielu barw i odcieni. Powiedzmy o kilku z nich: niepodległe państwo z własną konstytucją, sejmem i armią, ale zarazem zależne od Cesarstwa Francuskiego, sejm Księstwa nawiązujący do polskiej tradycji parlamentarnej, kodeks cywilny Napoleona czy też konstytucja dająca wolność chłopom, lecz bez prawa do ziemi.

Pierwsza część konferencji była poświęcona ustrojowi społecznemu i politycznemu Księstwa Warszawskiego. Prelegenci skupili się na takich zagadnieniach jak nowoczesność ustroju, podmiotowość społeczeństwa czy rozwój miast i dokonali między innymi analizy konstytucji Księstwa. Prof. dr hab. Jacek Przygodzki wskazał na fakt, iż – Konstytucja Księstwa Warszawskiego była jednym z najważniejszych aktów prawnych obwiązujących na ziemiach polskich, ponieważ zostały zawarte w niej zupełnie nowe zasady ustroju społecznego i politycznego, które nie były znane w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej. Należały do nich: jednolite obywatelstwo, wolność osobista, równość wobec prawa, silna pozycja monarchy oraz zbiurokratyzowana administracja działająca na zasadzie monokratyzmu.

Temat ustawy zasadniczej – nadanej przez Napoleona Bonapartego 22 lipca 1807 roku – dopełniło wystąpienie prof. dr hab. Alicji Kuleckiej, która wskazała na to, że – Konstytucja Księstwa oparta została na założeniach zbliżonych do konstytucji konsularnej 1799 roku oraz uzupełniających ją aktach prawnych. Umieszczony w niej katalog praw obywatelskich był zbieżny z zapisami wspomnianych aktów Cesarstwa. Analizując podmiotowość społeczeństwa w Księstwie Warszawskim zauważyła zaś, że była ona uwarunkowana różnorodnymi czynnikami, między innymi przeszłością polityczną, pozycją elit w systemie władzy jak również ich relacjami z władcą – podejmującym zasadnicze decyzje ustrojowe.

Rozważań na temat rządów napoleońskich na Litwie w 1912 roku podął się prof. dr hab. Dariusz Nawrot. Jak zauważył – w mocy pozostawała dyrektywa o traktowaniu zajętych ziem dawnej Rzeczypospolitej, jako kraju zdobytego na Rosji i poddanego rygorom okupacji, oprócz której, czy nawet w której ramach, zainicjowano eksperyment tworzenia władz cywilnych dla miejscowego społeczeństwa. Dodał jednocześnie, że – oznaczało to również tworzenie struktur, które wprowadzały ziemie polskie na wschodzie w orbitę napoleońskich, nowoczesnych, rozwiązań prawnych, administracyjnych – podsumował.

Pierwszego dnia obrad podjęto także temat armii. Szczególną uwagę zwrócono na rozwój oraz reformy w wojsku. Odniósł się do nich między innymi dr Marcin Mielnik, który odnotował, że Gwardia Narodowa stworzona w oparciu o wzory francuskie stanowiła nową formację wojskową pełniącą jednocześnie rolę policji mundurowej. – Od samego początku była częścią systemu bezpieczeństwa państwa, która miała działać na rzecz administracji oraz społeczeństwa. Archiwalia i akty prawne pokazują, jak duża była potrzeba jej istnienia – wyjaśnił.

Dr Dominika Rychel-Mantur odniosła się w swoim wystąpieniu do wyzwań, jakie pojawiły się przed armią na przełomie 1811 i 1812 roku oraz do tego, w jaki sposób sobie z nimi poradzono: – Księstwo Warszawskie stanęło przed wielkim wyzwaniem, jakim była nadchodząca wojna z Rosją. Potrzeby wojskowe były ogromne, stan gospodarczy kraju trudny, a skarb wciąż świecił pustkami. Ministerstwo Przychodów i Skarbu, starając się ulżyć potrzebom armii, wprowadziło między innymi politykę oszczędności, zreformowało podatki oraz system celny. Dzięki temu, w krótkim czasie udało się wystawić Księstwu Warszawskiemu sto tysięcy wojska – skonstatowała.

Do kwestii besarabskiej, będącej wynikiem wojny rosyjsko-tureckiej z lat 1806-1812 oraz podpisanego traktatu bukaresztańskiego nawiązał prof. nadzwyczajny, dr Vlad Mischevca reprezentujący Mołdawską Akademię Nauk w Kiszyniowie. W swoim referacie zwrócił uwagę na to, że przywołana przez niego wojna miała szczególne znaczenie dla stosunków dyplomatycznych oraz podziału sił w ówczesnej Europie: – Los księstw Mołdawii i Wołoszczyzny podczas wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1806-1812 był jednym z ważnych czynników w stosunkach międzynarodowych dotyczących sojuszy politycznych i wojskowych Rosji, Austrii, Francji i innych zaangażowanych państw, zaś traktat pokojowy w Bukareszcie oznaczał ustępstwo terytorialne kosztem Mołdawii.

Kolejny panel konferencji poświęcony był nowoczesnej administracji w Księstwie Warszawskim. Reformy Napoleona zmieniły charakter władzy państwowej, wprowadzając koncepcję suwerenności ludu (narodu), od którego wywodzi się władza. Znalazły się tu takie tematy jak nauka i nauczanie prawa administracyjnego w Księstwie Warszawskim, administracja celna oraz rola trybunałów handlowych w odniesieniu do wolności handlu i przedsiębiorczości.

Prof. dr hab. Grzegorz Smyk zwrócił uwagę, że pierwsze dogodne warunki dla rozwoju nauk administracyjno-prawnych na ziemiach polskich w XIX stuleciu powstały właśnie w czasach Księstwa Warszawskiego. – Szczególną rolę w kształtowaniu podstaw nowoczesnej polskiej administracji państwowej oraz w upowszechnieniu postępowych koncepcji prawno-ustrojowych odegrała Szkoła Prawa i Administracji Księstwa Warszawskiego. Jej zaledwie kilkuletnia działalność, wzorowana pod względem merytorycznym na francuskiej Akademii Prawa, przyczyniła się wydatnie do uformowania polskiej inteligencji prawniczej i urzędniczej. Programem nauczania w zakresie nauk administracyjnych objęto przede wszystkim ekonomię polityczną i statystykę, traktowaną jako naukę opisową o stanie kraju w różnych aspektach polityki wewnętrznej państwa – podkreślił.

Jednym z ważniejszych aspektów polityki wewnętrznej Księstwa Warszawskiego była administracja celna. Jej znaczenie, kompetencje oraz funkcje przybliżył prof. dr hab. Krzysztof Latawiec. – Struktura ta ukształtowała się z chwilą ostatecznego uformowania terytorium Księstwa Warszawskiego w końcu 1809 roku. Urzędy celne działały w terenie przygranicznym (komory i przykomórki), jak również w większych ośrodkach miejskich.

Inną sprawą były trybunały handlowe. Na podstawie ustawy Sejmu z 24 marca 1809 roku wprowadzono tzw. „Code de commerce” (kodeks handlowy), na mocy którego powołano trybunały handlowe w stolicach departamentów. Ich specyfikę oraz rolę w Księstwie Warszawskim jak również po jego zniesieniu, przedstawił dr hab. Artur Górak: – Kodeks ulegał zmianom związanym z wprowadzeniem nowej organizacji kupiectwa, ustanowieniem giełdy i regulacją ksiąg kupieckich (handlowych). Kodeks rozwijał się również pod wpływem praktyki (precedensowe orzeczenia sądów) i teorii prawoznawstwa. Nawet po przemianowaniu w 1876 roku na Warszawski Sąd Handlowy, instytucja ta zachowała swoją specyfikę i mimo nasilonych ataków na jej zniesienie lub rusyfikację, przetrwała do końca rosyjskiego panowania.


***

Instytut De Republica został powołany na mocy zarządzenia nr 12 Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 lutego 2021 r. Głównym celem jego działalności jest promocja i popularyzacja polskiej nauki w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych, wytworzenie mechanizmów i kapitału społecznego, który organizowałby się wokół idei państwowości oraz uwolnienie potencjału polskiej nauki w tych obszarach.

We współpracy z uczelniami wyższymi w Polsce i na świecie, jednostkami administracji państwowej oraz jednostkami badawczymi, Instytut De Republica organizuje konferencje naukowe i seminaria, które stanowić mają platformę wymiany opinii wobec prezentowanych na nich wyników naukowych prac badawczych. Zadaniem Instytutu jest też popularyzowanie najbardziej interesujących osiągnięć polskich naukowców w formie publikacji i multimediów.

Instytut De Republica docelowo ma stać się nowoczesnym zapleczem eksperckim, promocyjnym i wydawniczym dla niedocenianych w Polsce i poza jej granicami, a tak ważnych dla właściwego rozumienia naszej historii i zjawisk społecznych, dziedzin nauki.

Wszelkie materiały promocyjno-reklamowe mają charakter wyłącznie informacyjny i nie stanowią one podstawy do wzięcia udziału w Promocji, w szczególności nie są ofertą w rozumieniu art. 66 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. 2020, poz. 1740 z późn. zm.).