Dlaczego w Polsce mówi się “herbata”? Historia nazwy, która przetrwała wieki

Polskie słowo herbata wywodzi się od łacińskiego określenia herba thea, czyli „zioło herbaty”. Choć w innych językach dominują formy zbliżone do chińskiego cha lub te, w Polsce utrwaliła się właśnie łacińska wersja – wynik dawnego postrzegania napoju jako środka leczniczego, a nie codziennego napoju.

Pochodzenie nazwy „herbata”

Wyraz herbata pojawił się w języku polskim w XVII wieku, kiedy napój z liści herbacianych dopiero trafiał na europejskie stoły. Słowo to stanowi połączenie dwóch elementów: herba – oznaczającego zioło lub roślinę leczniczą – oraz thea, czyli zlatynizowanej formy chińskiego określenia herbaty. W efekcie powstało słowo, które dosłownie znaczyło Herba Thea czyli „zioło herbaciane”.

W wielu innych językach europejskich nazwy napoju wywodzą się bezpośrednio z chińskiego. W języku rosyjskim przyjęła się forma czaj, w angielskim – tea, a w niemieckim – Tee. Wszystkie one mają wspólne źródło w chińskich dialektach, które różnie zapisywały i wymawiały słowo cha. W zależności od tego, jaką drogą handlową herbata trafiała do danego kraju – lądową lub morską – różnice w brzmieniu utrwalały się w lokalnych językach.

Skąd różnice między „tea”, „cha” i „herbata”

Chińskie słowo cha w różnych dialektach przybierało różne formy – w południowych regionach, zwłaszcza w Kantonie, wymawiano je bliżej te, natomiast na północy i w Mandżurii dominowało cha. Państwa handlujące z Chinami drogą morską, jak Anglia czy Holandia, przejęły wariant te (stąd angielskie tea). Z kolei kraje korzystające z kontaktów lądowych, jak Rosja czy Turcja, przyjęły formę chai lub czaj.

Polska znalazła się w wyjątkowej sytuacji. Choć import herbaty przebiegał głównie przez Rosję, a więc logicznie mogłoby się wydawać, że polska nazwa powinna brzmieć „czaj”, utrwaliła się forma łacińska. Wynikało to z faktu, że w pierwszych wiekach obecności herbaty w Polsce nie była ona napojem codziennym, lecz preparatem leczniczym, sprzedawanym w aptekach i opisywanym w języku uczonych.

Herbata jako lek i luksusowy towar

Na ziemiach polskich herbata pojawiła się w XVII wieku, prawdopodobnie za pośrednictwem kupców z Anglii i Niderlandów. Początkowo była to rzadkość, dostępna głównie dla bogatszej warstwy społeczeństwa oraz lekarzy i aptekarzy. W pierwszych aptekach traktowano ją jako zioło o właściwościach prozdrowotnych, pomagające w trawieniu i łagodzeniu bólu głowy.

Dopiero w XVIII wieku, wraz z rozwojem handlu i kontaktów z Rosją, herbata stała się napojem powszechnym. Mimo że w rosyjskim języku funkcjonowało już wtedy słowo czaj, w Polsce pozostała nazwa herbata, ponieważ była utrwalona w piśmiennictwie i wśród wykształconych warstw społecznych. To właśnie oni mieli największy wpływ na rozwój języka pisanego, dlatego termin łaciński przetrwał.

Dlaczego „herbata” pozostała, mimo wpływów „czaju”

W XIX wieku, gdy herbata na dobre trafiła do codziennego użytku, polszczyzna była już mocno zakorzeniona w tradycji łacińskiej. Język nauki, medycyny i edukacji opierał się na łacinie, co sprawiło, że wyraz herbata uznawano za bardziej „uczony” i poprawny. W potocznej mowie istniały wprawdzie zapożyczenia typu czaj, ale nie zyskały popularności ogólnokrajowej.

Wpływy rosyjskie w XIX wieku nie zdołały wyprzeć rodzimej formy. Polacy zachowali nazwę herbata jako element odrębności kulturowej i językowej. W ten sposób ziołowy termin sprzed wieków stał się nazwą codziennego napoju.

Dzisiejsze znaczenie i ciekawostki językowe

Współcześnie herbata nie kojarzy się już z lekiem, lecz z codziennym napojem. Jednak dawne znaczenie nadal można zauważyć w języku – określenia takie jak herbatka ziołowa czy herbata miętowa odwołują się do pierwotnego sensu słowa herba, czyli zioło.

Ciekawostką jest, że niektóre języki azjatyckie również używają słów pochodnych od cha w odniesieniu do naparów ziołowych, mimo że pierwotnie dotyczyły one wyłącznie liści herbaty. Polska wersja zatem zachowała bardziej archaiczne i klasyczne znaczenie, łącząc kulturę wschodu i zachodu w jednym słowie.

Słowo herbata to zatem przykład, jak język potrafi zachować ślady dawnych epok i zwyczajów. Łączy chińskie pochodzenie napoju, łacińskie dziedzictwo nauki i polską tradycję językową, w której napar z liści herbacianych do dziś nosi nazwę, jaką nadano mu, gdy był jeszcze lekarstwem, a nie codziennym rytuałem.

Jesteśmy na  Google News. Dołącz do nas i śledź  Silesion.pl  codziennie. Obserwuj Silesion.pl!

Wszelkie materiały promocyjno-reklamowe mają charakter wyłącznie informacyjny i nie stanowią one podstawy do wzięcia udziału w Promocji, w szczególności nie są ofertą w rozumieniu art. 66 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. 2020, poz. 1740 z późn. zm.).

O autorze