Miejskie wyspy ciepła w Katowicach i na Górnym Śląsku

W centrach Katowic latem temperatura może być nawet o 9°C wyższa niż na obrzeżach miasta. To efekt zjawiska miejskiej wyspy ciepła, które według danych Polskiej Agencji Kosmicznej (POLSA) nasila się w gęsto zabudowanych częściach Górnośląsko‑Zagłębiowskiej Metropolii (GZM). Problem dotyczy dziesiątek tysięcy mieszkańców i wpływa na zdrowie, koszty energii oraz sposób planowania przestrzeni. Monitoring satelitarny, w tym systemy Copernicus i NSIS, pozwala wskazać miejsca największej kumulacji ciepła i lepiej planować inwestycje. Miasta mogą ograniczać efekt wyspy ciepła przez zazielenianie, odchodzenie od nadmiaru betonu, retencję wody oraz rozwiązania poprawiające przewietrzanie zabudowy.

Czym są miejskie wyspy ciepła (UHI) i co pokazują dane POLSA

Miejska wyspa ciepła, znana jako UHI – Urban Heat Island, to obszar miejski cieplejszy od okolicznych terenów podmiejskich i wiejskich. Różnica jest wyraźna w upalne dni i najczęściej utrzymuje się nocą, kiedy zabudowa wolno oddaje nagromadzoną energię. W Katowicach latem różnice temperatury między centrum a obrzeżami mogą sięgać nawet 9°C.

Z analityki udostępnianej przez POLSA wynika, że problem koncentruje się w śródmieściach oraz rejonach przemysłowych całej GZM. Na mapach satelitarnych te miejsca tworzą rozległe, czerwone plamy sygnalizujące podniesioną temperaturę powierzchni oraz otaczającego powietrza. Zjawisko nie ogranicza się do pojedynczych ulic — obejmuje całe kwartały zabudowy.

Dlaczego w miastach powstają wyspy ciepła

W miastach dominują materiały, które silnie się nagrzewają i słabo oddają ciepło. Im mniej roślinności, tym mniej naturalnego chłodzenia przez parowanie i tym większa bezwładność cieplna osiedli. Znaczenie ma również układ urbanistyczny tworzący „kaniony uliczne”, gdzie słabnie cyrkulacja powietrza.

• Gęsta zabudowa i powierzchnie utwardzone: asfalt, beton i duże połacie dachów magazynowych silnie akumulują energię w dzień i oddają ją nocą.
• Brak zieleni i cienia: mała liczba drzew ogranicza ewapotranspirację, przez co woda nie „pracuje” na rzecz chłodzenia otoczenia.
• Emisje antropogeniczne: ruch samochodowy, klimatyzatory i instalacje przemysłowe generują dodatkowe ciepło.
• Zastępowanie gruntów chłonnych materiałami sztucznymi: chodniki, place i parkingi wypierają trawniki, ogrody deszczowe i zbiorniki wodne.

Skala zjawiska w Katowicach i GZM – miejsca, gdzie jest najcieplej

W GZM szczególnie intensywne wyspy ciepła obserwuje się w centralnych częściach miast i w strefach przemysłowych. W Katowicach wrażliwe są m.in. Śródmieście, Dąb i Koszutka, gdzie mieszka łącznie ponad 43 tysiące osób. Wysokie temperatury częściej utrzymują się tam przez całą dobę, co zwiększa obciążenie organizmu i systemów chłodzenia mieszkań.

Podwyższona temperatura występuje też w gęsto zabudowanych rejonach Gliwic i Bytomia, a także w pobliżu centrów handlowych i rozległych parkingów w Chorzowie i Sosnowcu. Rozkład zjawiska nie jest stały — zależy od pogody, wiatru i pory dnia, ale wzorce na mapach są wyraźne. Urbanizacja Śląska powoduje, że strefy ciepła mogą się rozrastać wraz z nową zabudową i uszczelnianiem gruntu.

Konsekwencje dla zdrowia i codziennego życia mieszkańców

Najdotkliwsze skutki dotyczą zdrowia publicznego. Upały zwiększają ryzyko udarów, odwodnienia i nasilenia chorób układu krążenia, szczególnie u osób starszych, dzieci i pacjentów z chorobami przewlekłymi. Nocne utrzymywanie się wysokiej temperatury ogranicza regenerację, co ma znaczenie dla osób pracujących w trybie zmianowym i mieszkających na wyższych kondygnacjach.

Wyższa temperatura przekłada się na większe zużycie energii na chłodzenie mieszkań i biur. Klimatyzatory działają dłużej i częściej, co podnosi rachunki i obciążenie sieci energetycznej. Dodatkowe ciepło oddawane przez urządzenia chłodzące może lokalnie dalej wzmacniać efekt wyspy ciepła.

Środowisko, jakość powietrza i woda w mieście

W miastach dotkniętych UHI spada odporność zieleni na suszę, a bioróżnorodność ubożeje. Mniej cienia i wyższe temperatury ograniczają siedliska najpierw w parkach kieszonkowych i na skwerach, potem także w większych kompleksach zielonych. Rośliny potrzebują więcej wody w czasie, gdy jej dostępność w glebie maleje.

Ciepło sprzyja powstawaniu przygruntowego ozonu, co pogarsza jakość powietrza i może nasilać dolegliwości oddechowe. Uszczelnione powierzchnie przyspieszają spływ wód opadowych, zmniejszając retencję i chłodzenie przez parowanie. W efekcie miasto szybciej się nagrzewa i wolniej chłodzi po fali upałów.

Koszty i wyzwania dla samorządów

Samorządy muszą dostosowywać infrastrukturę do większej liczby dni upalnych. Chodzi o zapewnienie cienia na przystankach, dostęp do wody pitnej w przestrzeni publicznej oraz tworzenie zacienionych tras dojścia do szkół, urzędów i węzłów komunikacyjnych. Wymaga to planowania i budżetów rozłożonych na lata.

Wysokie temperatury wpływają też na nawierzchnie dróg, torowiska i materiały budowlane. Miasta ponoszą koszty częstszych napraw oraz inwestycji w zieleń i systemy retencji. Efektem dobrze zaplanowanych działań są jednak niższe koszty zdrowotne i poprawa komfortu życia mieszkańców.

Jak miasta mierzą i monitorują UHI – satelity i czujniki

Mapy wysp ciepła powstają na podstawie danych satelitarnych oraz pomiarów naziemnych. System Copernicus i krajowe narzędzia, w tym rozwiązania promowane przez POLSA i platformy typu NSIS, pokazują rozkład temperatury powierzchni oraz zmiany w czasie. Wysoka rozdzielczość obrazów pozwala identyfikować „gorące punkty” na poziomie osiedli i kwartałów ulic.

Pomiary z czujników środowiskowych, stacji meteorologicznych i mobilnych kampanii terenowych uzupełniają obraz z orbity. Dzięki temu samorządy mogą łączyć mapy ciepła z danymi o ruchu, zieleni i infrastrukturze wodnej. To podstawa do priorytetyzacji inwestycji i oceny skuteczności wprowadzanych rozwiązań.

Jak zmniejszać miejskie wyspy ciepła – sprawdzone kierunki działań

Rozwiązania są znane i możliwe do wdrożenia stopniowo, razem z modernizacją ulic i budynków. Najlepsze efekty daje łączenie zieleni z wodą oraz ograniczanie powierzchni nieprzepuszczalnych. Równie ważne jest planowanie przewietrzania miasta.

• Zwiększanie udziału terenów zielonych i drzew: nasadzenia przyuliczne, parki kieszonkowe, ciągłe szpalery drzew wzdłuż głównych ulic.
• Odbetonowywanie i retencja: demontaż zbędnych nawierzchni, nawierzchnie przepuszczalne, ogrody deszczowe, małe zbiorniki i rynny retencyjne.
• Zielone i jasne dachy/elewacje: dachy ekstensywne, pnącza na ścianach, materiały o wysokim albedo redukujące nagrzewanie.
• Planowanie przewietrzania: korytarze napływu powietrza w planach miejscowych, niska zabudowa w strefach wymiany mas powietrza.
• Chłodne przystanki i place: cień z koron drzew, zadaszenia o wysokim albedo, mgiełki wodne w miejscach o dużym natężeniu ruchu pieszego.

Przykłady inspiracji z innych miast

W wielu europejskich miastach standardem stają się zielone dachy, zacienianie szkolnych boisk i odtwarzanie małej retencji w pasach drogowych. Stosowane są także jasne nawierzchnie i farby dachowe o wysokim współczynniku odbicia promieniowania słonecznego. Takie rozwiązania obniżają temperaturę odczuwalną na ulicy i zmniejszają zużycie energii w budynkach.

W dużych aglomeracjach rozwija się tzw. błękitno‑zielona infrastruktura, łącząca parki, cieki wodne i ogrody deszczowe w spójny system. Coraz częściej miasta tworzą mapy priorytetów zazieleniania, które wskazują najgorętsze kwartały i brak cienia na dojściach do węzłów transportowych. Doświadczenia te są użyteczne także dla metropolii takich jak GZM.

Co mogą zrobić mieszkańcy i wspólnoty budynkowe

Indywidualne działania nie zastąpią polityk miejskich, ale mogą znacząco poprawić warunki w budynkach i najbliższym otoczeniu. Ważne jest łączenie małych kroków z inicjatywami wspólnot i spółdzielni.

• Zacienianie okien i balkonów: rolety zewnętrzne, markizy, żaluzje, pergole z pnączami.
• Mikroretencja: zbiorniki na deszczówkę, skrzynki rozsączające, donice i miniogródki na dziedzińcach.
• Zazielenianie: nasadzenia drzew i krzewów we wspólnych przestrzeniach, zielone pergole zamiast pełnych ekranów.
• Chłodne dachy: jasne powłoki na dachach płaskich, jeśli pozwalają na to warunki techniczne budynku.
• Ograniczanie źródeł ciepła: efektywne urządzenia AGD, wentylacja nocna, korzystanie z cienia naturalnego.

Perspektywa dla Katowic i całego Górnego Śląska

W Katowicach i miastach GZM kluczowe będzie łączenie danych satelitarnych z planowaniem przestrzennym. Mapy wysp ciepła mogą stać się załącznikiem do planów miejscowych i projektów modernizacji ulic. W praktyce ułatwia to rozmieszczenie drzew, dobór materiałów nawierzchni i wyznaczanie korytarzy przewietrzania.

Rewitalizacja terenów poprzemysłowych stwarza szansę na tworzenie dużych klinów zieleni i zbiorników retencyjnych, które obniżają temperaturę i zwiększają odporność na deszcze nawalne. Skuteczne programy zazieleniania wymagają jednak utrzymania — podlewania młodych nasadzeń i dbałości o glebę. Połączenie tych działań z modernizacją budynków i sieci wodno‑kanalizacyjnej ograniczy skalę efektu miejskiej wyspy ciepła i poprawi komfort życia mieszkańców Górnego Śląska w kolejnych sezonach upałów.

Jesteśmy na  Google News. Dołącz do nas i śledź  Silesion.pl  codziennie. Obserwuj Silesion.pl!

Wszelkie materiały promocyjno-reklamowe mają charakter wyłącznie informacyjny i nie stanowią one podstawy do wzięcia udziału w Promocji, w szczególności nie są ofertą w rozumieniu art. 66 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. 2020, poz. 1740 z późn. zm.).

O autorze